Eindtijdverwachting binnen het Jodendom

Verschillende visies

Orthodoxe Joden baseren hun visie op de Bijbel en op de rabbijnse geschriften, zoals de Misjna en de Talmoed en op de gezaghebbende Joodse Bijbelcommentatoren. Maar veel Joden zijn niet orthodox. Bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, waar na Israël de meeste Joden wonen, behoort de meerderheid van hen tot de Reformbeweging en het conservatieve Jodendom (de zogenaamde ‘conservatives’), te vergelijken met wat in Nederland liberale Joden zijn. Zelfs waar het vragen betreft die naar ons idee wel duidelijk moeten zijn, zoals of de Messias wel of niet zal komen, wordt verschillend gedacht. Er zijn bijvoorbeeld liberale Joden, voor wie de lichamelijke komst van een messias geen realiteit meer is. Hooguit zien zij de rol van het volk Israël als vervulling van de messiaanse beloften. Daarentegen zullen de meeste orthodoxe Joden nog wel in een letterlijke komst van een messias geloven, ook al verschilt men van mening hoe en op welke wijze dat zal plaatsvinden.

Verlichtingsdenken binnen het Jodendom

In dit blad hebben al eerder artikelen gestaan over de orthodox-joodse messiasverwachting en daarom wil ik beginnen met de opvattingen van de niet-orthodoxe religieuze Joden. Om die te begrijpen, is het nodig iets van hun ontstaan af te weten. Hiervoor moeten we teruggaan naar de negentiende eeuw in Duitsland. Onder invloed van het verlichtingsdenken en de wens om zich te assimileren aan de niet-Joodse christelijke Duitse samenleving wilden sommige Joden hun godsdienst aanpassen aan de eisen van die tijd. Een van de eerste voorlopers van deze beweging was een zekere David Friedländer, die zich in 1799 tot de leiding van de Lutherse kerk te Berlijn wendde. Hij verzocht om toegelaten te worden als lid van de Lutherse kerk op voorwaarde dat hij en andere Joden met hem niet behoefden te geloven in de goddelijke natuur van Christus en in andere dogma’s die al te zeer tegen het Joodse geloof ingingen. Nu was de Lutherse kerk in die tijd in het algemeen ook niet zo orthodox, maar dit ging zelfs hen te ver en dit verzoek werd dan ook afgewezen. Anderen wilden het Jodendom van binnenuit hervormen, zodat het acceptabel zou zijn voor de niet-Joodse buitenwereld. Er werden hervormingen in de Joodse rite ingevoerd (vandaar de naam Reform). Zo werd het Hebreeuws als taal van de gebeden vervangen door het Duits en werden ook de nationaal Joodse gebeden ten behoeve van het herstel van de staat Israël en van de tempel en haar eredienst afgeschaft. Men wilde in de eerste plaats Duitser zijn en pas in de tweede plaats Jood. Men maakte deel uit van een godsdienst en niet van een natie. De synagoge werd voortaan tempel genoemd en de scheiding tussen mannen en vrouwen, zoals die normaal is in orthodoxe synagogen, werd opgeheven. Het orgel en de preek werden ingevoerd, zodat men niet al te zeer zou afwijken van de christelijke kerkdiensten. Deze beweging bleef in Europa voornamelijk beperkt tot Duitsland en Hongarije, maar verkreeg in de Verenigde Staten veel aanhang onder de naam Reformbeweging. Kenmerkend voor deze beweging is dat men het gezag van de Thora, de Bijbel en de Talmoed als tijdgebonden beschouwt; veel essentiële geloofswaarheden, zoals die binnen het orthodoxe Jodendom worden geleerd, worden verworpen, zoals bijvoorbeeld een toekomstige lichamelijke opstanding uit de doden.

Verklaring van Pittsburgh

In 1885 in Pittsburgh werd de zogenaamde verklaring van Pittsburgh uitgegeven, waarin de principes van de Amerikaanse Reformbeweging werden geformuleerd. Deze ‘geloofsbelijdenis’ van het Reform jodendom is, hoewel men haar op een aantal punten heeft herroepen, nog steeds zeer illustratief. Volgens deze verklaring is de Bijbel weliswaar het belangrijkste middel van religieuze en morele instructie, maar de moderne ontdekkingen door het wetenschappelijke onderzoek op het gebied van de natuur en geschiedenis zijn niet tegengesteld aan de doctrines van het Jodendom. De Bijbel weerspiegelt immers de primitieve ideeën van haar tijd. Daarom accepteert men alleen de morele Mozaïsche wetten als bindend, de rest is tijdgebonden. Sterk beïnvloed door de verlichtingsideeën van die tijd vertoont het daarin overeenkomst met het liberale vrijzinnige christendom. Als reactie op de al te radicale houding van de Reformbeweging (men wilde zelfs de diensten van de sabbat naar de zondag verplaatsen) ontstond in de Verenigde Staten het zogenaamde conservatieve Jodendom (Conservatives), die een soort tussenpositie inneemt tussen orthodox en Reform. In wezen staan zij echter dichter bij de Reform dan bij de orthodoxie. Sommigen van hen willen nog wel uitgaan van een lichamelijke opstanding uit de doden, hoewel zij die niet letterlijk maar meer als een soort metafoor opvatten. Conservatieven aanvaarden de gehele (mondelinge) wet, maar passen die wel toe overeenkomstig de moderne tijd. Omdat men zich niet wil laten vastleggen op dogma’s, bestaat er een grote mate van vrijheid wat opvattingen en praktijk betreft tussen de verschillende gemeenten en rabbijnen. Het is daarom niet eenvoudig om ze onder één noemer onder te brengen. Evenals de Reform wordt zij in Israël niet door het Israëlische opperrabbinaat erkend. In de Verenigde Staten behoort de meerderheid van de Joden tot de Reform of de Conservatives. Daarentegen wordt slechts een minderheid tot de orthodoxe richting gerekend. Het Verbond van Liberaal religieuze Joden in Nederland, het kerkgenootschap waar veel liberale Joden lid van zijn, is pas aan het begin van deze eeuw gesticht en gaat terug op een latere ontwikkeling binnen dit niet orthodoxe Jodendom. Zij gaan niet zover als de Reform, die zich slechts als religie beschouwen en niet als natie, maar beschouwen de Bijbel en de mondelinge wet wel als tijdgebonden. Ook hierover bestaat een grote verscheidenheid aan opvattingen en dit kan per gemeente verschillen.

Visie op de staat Israël

Dat heeft ook gevolgen voor de toekomstverwachting. De staat Israël is vooral van politiek-nationale betekenis en in mindere mate van religieuze waarde. Al staat men van harte achter de staat Israël, toch heeft dit voor hen niet die religieuze invulling die het voor orthodoxe Joden heeft. Men ziet niet uit naar de herbouw van een toekomstige tempel of naar de komst van een persoonlijke messias. Immers de voorstelling van een persoonlijke messias is slechts de vorm, waarin de profeten van het Oude Testament het messiaanse idee hebben gegoten. Al spreekt de vorm niet meer, de inhoud blijft wel van waarde. Het gaat volgens hen dan met name om het messiaanse idee . In de toekomst zal een messiaanse tijd van eeuwige vrede aanbreken, van een broederschap van alle mensen en volkeren. Men hoopt dat eenmaal in een verre of nabije toekomst iedereen zal erkennen dat de Israëlitische Joodse leer van het zuivere monotheïsme waar is. Dan zal, zo meent men, de gehele aarde vol worden van de kennis van God en zal er eindelijk een tijd van vrede en welvaart aanbreken.

Israël, draagster van religieus idee

Israël speelt daarbij een rol, omdat zij de draagster is van dit religieuze idee, zij heeft namelijk een boodschap voor de volkeren. Wat deze boodschap dan is, is heel duidelijk op de volgende wijze verwoord: “Behalve een culturele bijdrage kan Israël van bijzondere importantie worden voor de economische ontwikkeling. Van Israël zal vermoedelijk de economische reorganisatie van het Nabij Oosten uitgaan. Het zal contact moeten zoeken met de gekleurde volkeren, die eeuwenlang zijn onderdrukt om hen aan te sporen samen met de blanken aan een betere toekomst te werken. Ten slotte wacht Israël een grootse taak op wereldbeschouwelijk terrein. Joden en christenen zijn geroepen om samen de Bijbel te lezen, om in saamhorigheid het Woord Gods te doen en te verstaan. Het kan het centrum worden, van een vernieuwd Noachitisch verbond, waaraan ook christenen, humanisten, mohammedanen, hindoes, boeddhisten, confucianen, enzovoorts kunnen deelnemen, d.w.z. allen die geloven in de noodzaak te ijveren voor volledige menselijkheid en de verzoening der tegenstelling via de eenheid der tegendelen. Want dit is de boodschap van Israël” (Van Praag).

Messiaans tijdperk

Ook veel conservatieve Joden benadrukken dat het gaat om een toekomstig messiaans tijdperk en niet per definitie om een messiaans persoon. Van belang is dat ieder mens zo moet leven dat hij eraan meewerkt het messiaanse tijdperk dichterbij te brengen. Veel seculiere Joden in en buiten het land van Israël zullen zich voor een deel in deze woorden herkennen. Voor hen is de staat Israël vooral een plek waar zij en hun kinderen in rust en vrede willen leven, niet meer gestoord door antisemitisme en Jodenhaat. Zij kijken uit naar een toekomst, waarin er vrede zal zijn met al hun Arabische buren. Ook orthodoxe Joden zien daar naar uit, maar zij benadrukken daarbij de eenheid tussen het volk van Israël, het land van Israël en de godsdienst van Israël. Deze drie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Alleen in het land van Israël kan men de wetten en voorschriften, zoals die zijn uitgewerkt in de Misjna en Talmoed, naleven. Voor het Joodse volk is er alleen toekomst in het land van Israël, omdat men alleen daar kan leven naar de voorschriften die God haar heeft gegeven.

De Messias; een mens en geen God

oewel zij verschillend denken over de komst van de messias en hoe hij er uit zal zien, zijn er onder orthodoxe Joden wel punten van overeenkomst. In ieder geval is hij een mens en niet zoals christenen geloven God, mogelijk een groot staatsman of groot leider. De beroemde Joodse geleerde uit de middeleeuwen, Maimonides, heeft het als volgt geformuleerd: “Denk niet dat de messias wonderen en tekenen behoeft te verrichten, alles zal vernieuwen of de doden zal laten herleven. Integendeel het gaat om de Thora en haar voorschriften die voor altijd geldig zijn. Niets kan daarvan afgenomen of daaraan toegevoegd worden. Als er een koning uit het huis van David opstaat die de Thora overpeinst en zich aan haar voorschriften houdt, en zoals zijn voorvader David in overeenstemming met de schriftelijke en mondelinge wet, Israël bestuurt en leidt op de weg van de Thora, de goddeloosheid wegdoet en de oorlogen des Heeren voert, dan mag men gerust aannemen dat hij de messias is”.

Herkenbaarheid van de Messias

Hoe de Joodse messias zich precies zal manifesteren, daarover verschillen de rabbijnen dus van mening. Afhankelijk van de Bijbelteksten die men aanhaalt, dicht men hem bepaalde eigenschappen toe. Toch is hij wel te herkennen. Maimonides zegt in zijn Misne Tora over de wetten met betrekking tot de koning: “Als de Koning van Israël erin slaagt om de tempel te herbouwen op haar oorspronkelijke plaats en de verstrooiden van Israël in het land bijeenbrengt, dan heeft Hij daarmee bewezen de messias te zijn. Hij zal dan vervolgens ervoor zorgen dat de gehele wereld de ene God zal dienen, zodat vervuld zal worden, wat er in Jesaja 11:9 staat: ‘De aarde zal vol van de kennis des HEEREN zijn, gelijk de wateren de bodem van de zee bedekken’”. Volgens deze opvattingen zal Israël haar messias herkennen, als hij als koning regeert in Jeruzalem, de tempel herbouwt en het land Israël tot een land maakt, waarin alle Joden, die verstrooid zijn over de wereld, gaan wonen. Op dit punt denken orthodoxe en niet-orthodoxe Joden gelijk: ze verwachten niet een geestelijk vrederijk. Verlossing is volgens hen een openbare gebeurtenis, die zal plaatsvinden voor het oog van het volk Israël en voor het oog van de wereld. De messias zal komen om op de aarde een materieel rijk te stichten. Hij zal in Jeruzalem regeren. Niet in een Jeruzalem in de hemel, maar in het Jeruzalem op de aarde. Zijn koningschap is niet geestelijk, maar zichtbaar, materieel, zoals David en Salomo voor hem. De tempel die hij zal herbouwen, is niet een hemelse tempel, maar een aardse, waar wellicht weer offers zullen worden gebracht.

God Zelf in de tempel

Uiteindelijk zal God Zelf als Koning in de Tempel wonen en deze zal het geestelijk centrum van de wereld vormen. Dan zal worden vervuld hetgeen Jesaja profeteerde: “En het zal geschieden in het laatste der dagen: dan zal de berg van het huis des HEEREN vaststaan als de hoogste der bergen, en hij zal verheven zijn boven de heuvelen. En alle volkeren zullen derwaarts heenstromen en vele natiën zullen optrekken en zeggen: Komt, laten wij opgaan naar de berg des HEEREN, naar het huis van de God Jakobs, opdat Hij ons lere aangaande zijn wegen en opdat wij zijn paden bewandelen. Want uit Sion zal de wet uitgaan en des HEEREN woord uit Jeruzalem. En Hij zal richten tussen volk en volk en rechtspreken over machtige natiën. Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden en hun speren tot snoeimessen; geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen, en zij zullen de oorlog niet meer leren” (Jes. 2:2-4). We zien uit naar de vervulling van die profetie!