Fritz Haber kreeg in 1918 de Nobelprijs voor de Scheikunde, maar staat ook te boek als het genie dat de basis heeft gelegd voor de productie van Zyklon-B: het gifgas dat in de vernietigingskampen werd gebruikt.
“In vredestijd dien ik de mensheid, in oorlogstijd het vaderland”, was zijn motto. Zijn baanbrekende uitvinding creëerde voor velen een beter leven, maar verwoestte ook miljoenen levens. Hieronder volgt het bijzondere verhaal van een Joods jongetje dat uitgroeide tot een gevierd wetenschapper en een gehaat mens.
Jeugd
Fritz Haber komt in 1868 in Duitsland ter wereld als telg van een Joodse familie. Zijn moeder overlijdt drie weken na zijn geboorte. Mede hierdoor heeft hij altijd een moeizame relatie gehad met zijn vader. Al snel blijkt dat Fritz zeer intelligent is. Hij doorloopt zijn schoolperiode dan ook moeiteloos. Na zijn studie scheikunde bekeert de Joodse Haber zich tot het protestantisme en laat zich zelfs dopen. Helaas deed hij dit niet vanuit geloofsovertuiging, maar uitsluitend om zijn carrièrekansen te vergroten. Datzelfde geldt voor zijn Joodse echtgenote Clara. Zij is trouwens ook chemicus en een van de eerste Duitse vrouwen met een doctorstitel. In 1902 wordt hun zoon Hermann geboren.
De doorbraak
Haber is uiterst ambitieus en baant zich al snel een weg naar de top van de Duitse chemie. Een van zijn beste vrienden is Albert Einstein. Rond 1909 volgt Habers absolute doorbraak als chemicus. Samen met Carl Bosch ontwikkelt hij het Haber-Boschproces, waardoor het mogelijk wordt om grote hoeveelheden kunstmest te maken. Hun doel: meer oogsten en minder honger voor de mensheid. Voor dit revolutionaire onderzoek ontvangt hij in 1918 de Nobelprijs voor de Scheikunde.
Wetenschappelijke top
In 1911 wordt Haber directeur van het prestigieuze Kaiser Wilhelm Instituut in Berlijn. De financiën voor de oprichting van dit onderzoekscentrum zijn voor ruim een derde afkomstig van Joden. Haber wordt gekarakteriseerd als een briljante, snelle denker met een groot organisatievermogen. Het lukt hem zelfs om zijn vriend Albert Einstein naar Berlijn te halen. Einstein is dan 35 jaar en al heel erg beroemd. Ondanks hun verschillende karakters en hun tegengestelde meningen over het Duitse militarisme (Einstein was een pacifist) blijven ze altijd zeer goed bevriend.
Sleutelfiguur
Als in 1914 de oorlog uitbreekt, doet het Duitse leger een beroep op Haber. Men geeft hem de leiding over de chemische afdeling van het Ministerie van Oorlog. Haber beschouwt het als zijn plicht om zich voor zijn vaderland in te zetten, zodat Duitsland de oorlog kan winnen. Zijn Haber-Bosch proces levert de essentiële grondstof voor de massaproductie van munitie. Maar dit blijkt niet afdoende en eind 1914 benadert Haber zijn militaire superieuren met het idee om met giftige gassen de tegenstanders uit hun loopgraven te verdrijven. Op deze manier zou de bloedige oorlog snel kunnen worden beëindigd. Het idee is op zich niet nieuw, alleen nog niet eerder op zo’n grote schaal toegepast. En zo wordt de chemicus Haber een belangrijke sleutelfiguur in het Duitse leger. Hij is weliswaar niet de uitvinder van de gasoorlog, maar wel de grote animator en bevlogen uitvoerder. De oorlogsjaren worden voor Haber de belangrijkste periode in zijn leven. Eindelijk kan hij al zijn talenten, kennis en overtuigingskracht aanspreken om zijn geliefde Duitsland daadwerkelijk te dienen. Gedurende de oorlog raakt Haber volledig geobsedeerd door het gaswapen en hij beschouwt zichzelf ook als een van de machtigste mannen in Duitsland.
Drama
Maar zijn professionele succes mondt wel uit in een persoonlijk drama. Zijn vrouw Clara verafschuwt zijn gifgasexperimenten en kan het niet verkroppen dat haar man eindverantwoordelijk is voor het gebruik van dit chemische wapen tijdens de oorlog. Na de eerste succesvolle inzet van het chloorgas in 1915 wordt Fritz bevorderd tot kapitein. Voor zijn vrouw is dit de ‘laatste druppel’ en ze pleegt kort hierna zelfmoord. Ondanks Habers grote verdriet en schuldgevoel gaat hij onverminderd door met het verder ontwikkelen van het gifgas. Duitsland moet tenslotte overwinnen.
Terug naar de wetenschap
Direct na de (verloren) oorlog keert Haber terug naar de wetenschap. Samen met Einstein strijdt hij, met succes, voor het opheffen van de wetenschappelijke boycot van de Duitse geleerden. Het zijn roerige tijden. Want zo verenigd als Duitsland was in 1914, zo verdeeld is het land gedurende de Weimar-republiek. Deze chaos maakt de weg vrij voor Adolf Hitler en zijn NSDAP. En kort na het aantreden van de nazi’s worden de antisemitische decreten met betrekking tot de overheidsdienst en het onderwijs uitgevaardigd. In april 1933 moeten alle Joden hun banen opgeven. Hoewel Haber officieel protestants is, directeur van een wetenschappelijk topinstituut en tijdens WO I voor de Duitse zaak heeft gestreden, blijft hij voor de nazi’s gewoon een Jood. Aan Einstein schrijft hij: “Ik heb me in mijn hele leven nog nooit zo Joods gevoeld”. In 1933 mag hij zijn instituut niet meer binnen. Het is een klap die de wetenschapper niet meer te boven komt. Haber verlaat zijn geliefde Duitsland om er nooit meer terug te keren. Het laatste halfjaar van zijn leven wordt een zwerftocht door Europa. De zionist Chaim Weizmann probeert hem nog over te halen om een baan aan te nemen aan de Universiteit van Jeruzalem. Maar in 1934 in Basel, op doorreis naar Israël, overlijdt Haber aan een hartaanval.
Vernietigingskampen
Maar daarmee is het verhaal nog niet af. Want de chemicus is niet alleen omstreden vanwege zijn ontwikkeling van het gifgas tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ook aan de Holocaust levert Fritz Haber, onbedoeld, een vernietigende bijdrage. Zijn Haber-Boschproces heeft namelijk ook de basis gelegd voor de productie van Zyklon B: het gas dat tussen 1942 en 1944 in de concentratiekampen is gebruikt. Een bijkomend wrang detail is, dat met dit middel ook de meeste familieleden van Haber omgebracht. Al met al een afschuwelijk en tragisch verhaal over een Joods genie die zijn vaderland zo liefheeft, maar uiteindelijk sterft in ballingschap. Voor de Duitse wetenschap bracht Fritz Haber grote offers, maar hij heeft nooit kunnen bevroeden dat er nog zes miljoen slachtoffers zouden volgen. Plus één! Want kort na WO II oorlog berooft ook zijn zoon Hermann zichzelf van het leven.
Bronnen: Historisch Nieuwsblad, wereldoorlog1418.nl, scientias.nl.
Deel dit artikel via
