Henry Einspruch (1893 - 1977) is de man met het Boek. Het zwarte Boek dat hij ergens onderin de boekenkast van zijn broer vond en hem de ogen opende voor Zijn Messias, Jezus Christus. Het is datzelfde Boek dat hij uiteindelijk in een betere uitgave terug mocht geven aan zijn Joodse broeders en zusters. En dat deed hij in zijn geliefde Jiddische taal. Zijn vertaling en uitgave van het Jiddische Nieuwe Testamant wordt gezien als een keerpunt in de geschiedenis van de toen gangbare Jiddische vertalingen.
Haat tegen christenen
“Als ik een kerk passeerde, spuugde ik drie keer en sprak de woorden uit Deuteronomium 7:26: “U mag zoiets gruwelijks niet in huis halen, anders wordt u evenzo tot iemand waarop de ban rust; volledig verafschuwen moet u het, ja, er een diepe afschuw van hebben, want het is iets waarop de ban rust”. De haat tegen het christendom, zoals hij hier verwoordde, was Einspruch met de paplepel ingegoten. Hij werd als tweede zoon geboren in een traditioneel Joods gezin in Tarnow (eerst behorend bij Oostenrijk, later bij Polen). Zijn opa van moeders kant was chazan in de synagoge van het Poolse Jaroslaw. Zijn vader ging voor in de synagoge en leidde de gebeden.
Pas op school leerde Einspruch Hebreeuws, want thuis werd Jiddisch gesproken. Zijn oudere broer Nahun had grote invloed op hem. Einspruch: “Ik speurde altijd in en tussen de boeken van mijn broer, zo las ik eens De geschiedenis van de Joden van Heinrich Graetz. Thuis hoorde ik natuurlijk nooit over Jezus, maar in dit boek las ik over Hem”. Door Graetz te lezen, begon zijn geloof in de Toledot Yeshu op z’n grondvesten te schudden.
Deze Toledot Yeshu is een middeleeuws Hebreeuws smaadschrift tegen de Heere Jezus. Dit soort Joodse geschriften waren in de vroege Middeleeuwen een reactie op de Europese Jodenvervolgingen. Elke lezende Jood kende deze voor hen populaire satires. Tot ver in de negentiende eeuw hebben dergelijke geschriften het Joodse beeld van Jezus gedomineerd.
Eerst wilde Einspruch niet accepteren dat zijn beeld van Jezus verkeerd was. Tijdens gesprekken hierover met een vriend, vestigde deze zijn aandacht op de beroemde Joodse dichter Heinrich Heine, die in één adem spreekt over Jezus en Spinoza. Heine was één van Einspruchs favoriete dichters en ook Spinoza werd door hem bewonderd. Maar om Jezus en Spinoza op dezelfde lijn te zetten, ging hem een stap te ver.
Klein zwart Boek
Na het lezen van De geschiedenis van de Joden, hij was toen vijftien jaar, vond Einspruch een ander, klein zwart Boek in de Jiddische taal. Het zat verstopt tussen de andere boeken in de boekenkast van zijn broer. “Nieuwsgierig als ik was, begon ik te lezen en hoe meer ik las, hoe meer ik vooral de Jiddische vertaling in twijfel trok”, aldus Einspruch. Zijn broer betrapte hem bij het lezen en beval hem er met niemand over te praten; en vooraal niet met hun ouders.
Het zwarte Boek dat hij las, was het ‘heilige Boek van de christenen’ zoals hij het noemde, namelijk het Nieuwe Testament. Het feit dat het in het Jiddisch was, sprak hem wel aan. Hij vond echter de vertaling ver beneden de maat en besloot een brief te schrijven naar de distribiteur in Krakau, een Messiaans-Joodse gelovige. Tijdens een ontmoeting met hem kreeg Einspruch een Duits Nieuw Testament, dat voor hem een goede vervanging was voor de slechte Jiddische vertaling, waar hij inmiddels zelfs een hekel aan had gekregen.
Christus gevonden
Tijdens een reis ontmoette hij in Rotterdam christenen die niet alleen het heilige Boek liefhadden, maar ook het volk van het Boek. Einspruch was zo onder de indruk dat hij zes maanden in Rotterdam bleef, waar hij tot geloof in zijn Heere en Heiland kwam. Tijdens zijn bezoek in 1911 aan het Heilige Land ontmoette hij Hayim Theophilus Lucky, een Joodse gelovige. Zijn oorspronkelijke naam was Pollak, maar nadat hij Jezus als zijn Messias had aangenomen, veranderde hij zijn naam in Lucky: de gelukkige man. Hij vroeg hem hoe hij, een Joodse man, Jezus kon aannemen als Messias. “Juist omdát ik probeerde als Jood te leven volgens de Wet en de Profeten, ging ik geloven dat de Messiaanse hoop van Israël is vervuld in Jezus. Dat is waarlijk Jood-zijn. Ik ben niet overgelopen naar de heidenen, want Jezus is vlees van ons vlees en been van ons been”, aldus Lucky.
In 1913 vertrok Einspruch naar het Amerikaanse Cleveland waar hij actief werd in het werk van de Cleveland Hebrew Mission. In 1917 ging hij naar Chicago om te studeren en te werken onder het Joodse volk. In die tijd vertaalde hij delen van het Nieuwe Testament in het Jiddisch, om zo een beter leesbare uitgave te maken, dan het Jiddische ‘zwarte Boek’ van zijn broer. Het wilde immers niet slechts kritiek leveren, maar goed materiaal ontwikkelen, waarin het Goede Nieuws aan zijn Joodse volksgenoten gepresenteerd kon worden. Dat zou niet alleen hun interesse voor de boodschap aanwakkeren, maar ook respect afdwingen.
Jiddisch Nieuw Testament
In de jaren na 1917 was er in de Verenigde Staten grote behoefte aan geschreven materiaal in het Jiddisch en het vertaalwerk van het Nieuwe Testament werd dan ook voortvarend ter hand genomen. Einspruch ontmoette in deze periode mrs. Harriët Lederer van de Lewis and Harriët Lederer Foundation in Baltimore. Zij vroeg hem de Bijbelboeken Jakobus, Hebreeën, Markus en Johannes te vertalen. Al snel daarna kwam het verzoek om het hele Nieuwe Testament in het Jiddisch te vertalen. Het zetten van het complete Jiddische Nieuwe Testament was een enorm werk, maar gelukkig kreeg Einspruch hierbij hulp van Marie Gerlach, zijn latere vrouw.
De eerste uitgave van het Jiddische Nieuwe Testament verscheen in 1941. De paperback uitgave verscheen in 1968. Deze uitgave bracht een keerpunt in de geschiedenis van de Jiddische vertaling van het Nieuwe Testament. Eeuwenlang hebben de vertalers zwaar geleund op Duitse vertalingen. De vertaling van Einspruch echter herinnert de Joodse lezers eraan dat het Nieuwe Testament binnen een Joodse context is ontstaan. Ook seculiere Joden, die bekend waren met de Jiddische cultuur, waren zeer te spreken over deze vertaling. De bekende Jiddische dichter Melech Ravitch zegt hierover: “Men voelt dat de vertaler meester is in het inlevingsvermogen van de nuances van de Jiddische taal. Vergeleken met eerdere vertalingen is dit een buitengewoon werk”.
Deze en andere Jiddische vertalingen zijn uitgegeven en gratis beschikbaar gesteld voor Joodse mensen door de Lewis and Harriët Lederer Foundation. Deze organisatie is niet aan kerkelijke of geografische grenzen gebonden. In de loop der jaren zijn er honderdduizenden Jiddische uitgaven verzonden naar Joodse mensen over de hele wereld. De werkwijze en de boodschap zijn altijd dezelfde gebleven: “Want zo lief heeft God de wereld gehad, dat Hij Zijn eniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat ieder die in Hem gelooft, niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft” (Joh. 3:16).
Jiddische taal
Jiddisch (ook wel Jodenduits genoemd) is een Germaanse taal, ontstaan vanuit het Middel- hoogduits. De basis is Duits met veel Hebreeuwse en Slavische woorden. Het wordt nu door naar schatting drie miljoen Joden over de hele wereld gesproken. De Duitse Joden die in de Middeleeuwen naar Oost-Europa werden verdreven, namen hun taal mee en deze ontwikkelde zich tot een eigen taal, geschreven met Hebreeuwse letters. Het woord Jiddisch betekent Joods.
Na 1945 dreigde de Jiddische taal uit te sterven. De meerderheid van de Joden die in de oorlog werden vermoord, was Jiddisch sprekend. In Israël werd het gebruik van Jiddisch ontmoedigd, omdat men wilde dat de inwoners Ivriet spraken en in de Verenigde Staten en andere Westerse landen namen jongere Joodse generaties de taal van het land over. Recentelijk is de taal aan een opmars bezig, hetgeen mede wordt veroorzaakt door het groeiende aantal Jiddisch sprekende (ultra)orthodoxe Joden.
Revisie Jiddische tekst
Helaas zijn er weinig materialen in het Jiddisch ontwikkeld, de taal die ultraorthodoxe Joden spreken. Ook is de Jiddische vertaling van Einspruch erg gedateerd. Vandaar dat we werken aan een eerste revisie van de Jiddische tekst. In 2018 hebben we een tweetalige uitgave van de Hebreeënbrief in het Hebreeuws-Jiddisch uitgebracht. In februari 2021 wordt er een compacte uitgave van het Mattheüsevangelie in het Jiddisch gedrukt.
Bekijk het project >>
a
Bronnen:
Boek: The man with the Book, dr. Henry Einspruch | Artikelen uit IB Magazine: Het Jiddisch van de zendelingen en De Jiddische vertaling van het Oude Testament, Pieter A. Siebesma; Een schat voor Neurenberg, Ira Stam.
Deel dit artikel via
