China en Israël: Een complexe relatie

De verhouding tussen China en de huidige staat Israël is gecompliceerd. Chinezen en Joden voelen wel een zekere verwantschap met elkaar. Beiden zien terug op een lang verleden met veel lijden, en voor beiden is handeldrijven belangrijk. Maar pas in 1992 ging Israël diplomatieke banden met China en Taiwan aan. Sindsdien is er veel gehandeld en worden militaire en economische verworvenheden uitgewisseld. Toch blijft de verhouding complex, omdat China ook veel steun geeft aan de vijanden van Israël, zoals Iran. Reden genoeg om hieronder stil te staan bij de relatie tussen China en Israël.

China in het Oude Testament?

In Jesaja 49:12 profeteert de profeet: “Zie sommigen zullen van ver komen; zie anderen uit het noorden en uit het westen, en weer anderen uit het land Sinim”. Andere vertalingen noemen het ‘land van de Sinieten’. Hieruit kun je opmaken dat Sinim ten zuiden of ten oosten van Israël moet hebben gelegen.

De Amsterdamse rabbijn Menasseh ben Israël, door zijn buurman Rembrandt vereeuwigd op een van zijn schilderijen, poneerde al in de zeventiende eeuw de stelling dat Jesaja hier over de inwoners van China spreekt.

Niet heel verbazingwekkend, want het Hebreeuwse woord voor China (Sin) komt overeen met het woord dat in Jesaja 49:12 (Sinim) wordt gebruikt. Bovendien bereikten in zijn tijd de eerste berichten Europa, dat er in China Joodse gemeenschappen waren gevonden. En als er in de zeventiende eeuw Joden in China woonden, waarom dan niet veel eerder in de tijd van Jesaja? Tot aan het begin van de twintigste eeuw werd deze opvatting verdedigd. Maar sinds de vondsten van de Dode Zeerollen wijzen nagenoeg alle commentaren dit af. Sinim is Syene (Ezech. 29:10 en 30:6), het hedendaagse Aswan in het zuiden van Egypte, waar in de vijfde eeuw voor Chr. een bloeiende Joodse gemeenschap was.

Of er in de tijd van Jesaja al in China Joden hebben gewoond, is onbekend. Maar wel is het aannemelijk dat Joodse kooplieden China op doorreis hebben bezocht. Er waren namelijk al vroeg handelscontacten tussen het Nabije Oosten en de rest van Azië. In de Babylonische stad Nippur was in de zesde en vijfde eeuw voor Chr. een Indiase handelsfirma werkzaam, die handel dreef tussen Nippur en Suppara, een stad in het westen van India en van daar liepen er handelswegen naar China.

Joden en de grote Zijderoute

In de Romeinse tijd bestonden er intensieve handelscontacten met China en India. Er zijn verscheidene handelsroutes geweest. De zogeheten specerijenroute liep van het land van Israël naar het zuiden van Arabië, naar Sjeba en vandaar over zee via Ceylon naar de rest van Azië. Maar de belangrijkste handelsroute was wel de grote Zijderoute, die twaalfduizend kilometer lang was en van Sjanghai in China naar Damascus liep. Deze weg begon in Damascus, van daar trok men achtereenvolgens naar Babylon (in het huidige Irak) en Perzië (het huidige Iran) en dan door de voormalige Sovjetrepublieken Turkmenistan, Kazachstan en Kirgizië naar China. Via Kaifeng kwam men dan in Sjanghai uit.

Al voor onze jaartelling vestigden zich Joden in nagenoeg alle steden aan de grote Zijderoute. Zij spraken Aramees. Dat was de handelstaal van het Midden-Oosten en een groot gedeelte van Centraal-Azië.

In de Babylonische Talmoed lezen we dat de Joden hier niet alleen handeldreven, maar ze ook in de textiel werkten als ververs van stoffen, als producenten van zijde en van gekleurd glas en als leiders en gidsen van karavanen.

Het oudste Joodse document dat in China is gevonden is dan ook een handelsbrief uit 718, die hoewel in het Perzisch, met Hebreeuwse karakters is geschreven. Uit dezelfde tijd stamt een tekst met een Hebreeuws gebed. Hoewel er weinig gegevens over zijn, weten we dat in de grote handelscentra van China Joodse gemeenschappen waren. Tijdens een opstand in Kanton in 878 na Chr. werden 120.000 Joden, moslims en andere vreemdelingen afgeslacht.

Kleine Joodse gemeenschap

De enige overgebleven Joodse gemeenschap uit die tijd is Kaifeng, de hoofdstad van de provincie Honan. In de negende of tiende eeuw vestigde zich hier een groep van duizend Joodse mannen, vrouwen en kinderen, afkomstig uit Perzië of India, op uitnodiging van de keizer van China. Daar bouwden ze een grote synagoge, met een dak in de stijl van Chinese tempels. Ze werkten vooral in de katoenindustrie. Op het hoogtepunt woonden er vijfduizend Joden, maar vanaf de zeventiende eeuw trad het verval in. Door assimilatie en overgangen tot het christelijk geloof of de islam hield deze gemeenschap in de negentiende eeuw op te bestaan. Maar nog steeds wonen vandaag de dag honderden, voornamelijk christelijke, afstammelingen van deze groep in Kaifeng, herkenbaar aan hun Joodse achternamen. Doordat sommigen van hen de afgelopen jaren weer Joods zijn geworden, is er opnieuw een kleine Joodse gemeenschap ontstaan.

Joodse vluchtelingen

Vanaf het midden van de negentiende eeuw vestigden zich opnieuw Joden in China. Na de oorlog tussen Rusland en Japan in 1904 en na de Russische revolutie kwamen duizenden Russische Joden naar het noorden, in Harbin in Mantsjoerije en in Tientsin (het huidige Tianjin). Ook in de grote steden Sjanghai, Hongkong en Peking werden Joodse gemeenten gesticht.

Sjanghai werd in 1843 opengesteld voor buitenlanders. Sefardische Joden uit Bagdad, Bombay en Cairo en ook Engelse Joden stichtten er handelskantoren. Er werden synagogen, scholen en een ziekenhuis gesticht. Daarna kwamen de Joodse vluchtelingen uit Rusland.

Na de Kristallnacht

Maar de grootste groep waren die Joden die na de Kristallnacht in 1938 en 1939 Europa ontvluchtten. Omdat Sjanghai een vrije handelsstad was en geen visum vereiste, was het relatief gemakkelijk om daar naartoe te emigreren. In 1939 waren er al 20.000 Duitse en andere Europese Joden in Sjanghai.

Na de bezetting door Japan werden ze in een getto geplaatst. De Japanse regering deporteerde ook de Joodse vluchtelingen in Japan naar Sjanghai. Het getto werd onderhouden door de rijke Sefardische gemeenschap die ongemoeid was gelaten. Hoewel het leven in het Chinese getto niet gemakkelijk was, overleefden ze de oorlog en keerden na 1945 terug naar Duitsland of emigreerden naar Israël en andere landen.

Vandaag de dag wonen er opnieuw Joden in China. Naast de kleine Joodse gemeente in Kaifeng zijn in de belangrijkste handelscentra van China Joodse gemeenten van vooral buitenlanders. Sjanghai heeft de grootste gemeenschap en daar is in 2007 een nieuwe Sefardische synagoge ingewijd. 

Gecompliceerde verhouding

De belangstelling onder de Chinezen voor hun Joodse erfgoed en voor Joden in het algemeen, is nog nooit zo groot geweest. Vooral onder Chinese gelovigen is er een groeiende belangstelling voor de Joodse wortels van het christelijk geloof. De afgelopen jaren is er een zeer sterke toename geweest van het aantal toeristen uit China dat Israël bezoekt. Nadat de regering in Peking een negatief reisadvies had gegeven om Israël te bezoeken (vanwege de Amerikaanse erkenning van Jeruzalem als hoofdstad van Israël), was er een tijdelijke teruggang. Maar dit jaar bezoeken meer Chinezen dan ooit het Heilige Land en de verwachting is dat binnen drie jaar hun aantal zal verdrievoudigen.

Karakteristiek voor de dubbelzinnige houding van de Chinese autoriteiten is de situatie van de Joodse gemeenschap van Kaifeng. In dezelfde tijd dat Israël en China hun economische en politieke banden aanhaalden en een visa-overeenkomst tekenden om het reizen naar beide landen te vergemakkelijken, werd het gebouw van de kleine Joodse gemeente van Kaifeng gesloten. Ook werden alle Joodse overblijfselen uit de stad verwijderd. De reden zou zijn dat de Joodse godsdienst niet tot de officieel erkende religies van China behoort.