Kerst is een feest waar de Joodse gemeenschap zich over het algemeen verre van houdt. Begrijpelijk. Toch zijn er ultraorthodoxe Joden die ieder jaar op kerstavond samenkomen. Het gaat om de traditie van Nittelnacht.

Tijdens Nittelnacht komen chassidische Joden samen in de synagoge of het leerhuis. Maar op deze avond wordt er niet gestudeerd. Sterker nog, het is zelfs verboden. In plaats daarvan wordt er meestal geschaakt of gekaart om te voorkomen dat men in slaap valt. Opmerkelijk, want kaartspellen worden de rest van het jaar ten zeerste afgekeurd. Het spel was in de late Middeleeuwen echter zo populair dat rabbijn Mahari Bruna (1400-1480) het op bepaalde feestdagen toestond. Zo voorkwam hij dat het spel het hele jaar door werd gespeeld. Ook wordt in sommige huishoudens de avond doorgebracht met het scheuren van toiletpapier. Wie namelijk de sabbat strikt houdt, mag op zaterdag geen wc-papier scheuren.¹ Maar twee minuten voor middernacht staat iedereen weer klaar met zijn opengeslagen Talmoed. Het lijkt wel alsof er een race gaat beginnen.²

De naam

De naam Nittelnacht komt uit het Jiddisch. Het woordje ‘nacht’ heeft dezelfde betekenis als in het Nederlands. De herkomst van ‘nittel’ is echter onzeker. Een van de meest plausibele verklaringen is dat het de afkorting is van het Hebreeuwse ‘Nolad Jesjoe Tet L'tevet’. Dat betekent: ‘Jezus werd geboren op de negende van (de maand) Tevet’.

De oorsprong

Om te voorkomen dat we deze wonderlijke traditie te snel veroordelen, moeten we eerst de geschiedenis induiken. De exacte oorsprong is niet duidelijk vastgelegd, maar waarschijnlijk gaat het terug tot de Middeleeuwen. Het was toen niet ongebruikelijk dat de christelijke feestdagen ‘gevierd’ werden met een pogrom. Het verhaal 'Nittelnacht' van Martha Wolfenstein uit 1922 schetst deze vreselijke gebeurtenissen. Een Joods gezin in Oost-Europa mag eigenlijk niet in hun stad wonen, maar weet de lokale autoriteiten om te kopen. Eén keer per jaar brengt hun zoon op kerstavond een vetgemeste gans naar de burgemeester. “Hirshl was een klein dun jongentje met een zacht kinderlijk gezichtje. Hij had grote donkere ogen die tegelijk pienter en melancholisch waren. Hij wist dat zijn opdracht niet zonder gevaar was. Kerstavond, of Nittelnacht zoals het genoemd werd, was altijd een favoriet moment voor pogroms. De mensen kwamen dan uit de kerk waar de priester het religieuze vuur had aangewakkerd. Ze verheugden zich in het plunderen en vermoorden van Joden uit naam van Christus. Hirshl wist dat zijn vader met de andere mannen deze nacht altijd wakker bleven, zodat ze klaar stonden als er gevaar dreigde. Maar hij kende ook alle goede verstopplekken in de donkere steegjes van de stad. Dus terwijl hij zijn mand stevig vastgreep ging op hij weg om zijn opdracht te vervullen.” De oorsprong van de traditie houdt dus direct verband met antisemitisme vanuit de christelijke hoek. Kerstavond was voor Joodse mensen een gevaarlijke avond om de straat op te gaan. Vermoedelijk heeft het niet-studeren oorspronkelijk dus geen religieuze, maar uitsluitend een praktische reden. Door het studeren te verbieden, hoefde men namelijk op kerstavond de straat niet op om naar het leerhuis of de synagoge te gaan. Vandaar dat bij sommige ultraorthodoxe stromingen men juist thuisblijft, terwijl anderen weer wel naar de synagoge gaan, maar daar dan niet studeren. Men mocht niets doen, maar moest wel alert blijven. Vandaar dat huishoudelijke klusjes een goede tijdsbesteding waren. Naast het wel of niet thuisblijven, zijn er meer verschillen per regio. In sommige regio’s valt de traditie op de avond van 24 december, terwijl dat in andere regio’s 6 januari is. Daaruit blijkt ook het verband met de lokale christelijke tradities. Hoewel in Nederland kerstavond op 24 december valt, viert de Grieks-Orthodoxe kerk het feest namelijk op 6 januari. Aangezien deze gewoonte een reactie is op de lokale kerk vinden we het ook niet terug in Israël en bij de Joodse gemeenschappen uit de Arabische landen. Overigens veroordelen veel andere Joodse stromingen de gebruiken van Nittelnacht. Ze beschouwen het als een verkwisting van kostbare tijd.

Actualiteit

Ondanks dat de traditie geen Bijbelse oorsprong heeft, mogen we er wel een belangrijke les uit trekken. Want de oorsprong van Nittelnacht mag dan in een ver verleden liggen, het onderwerp antisemitisme is nog steeds heel actueel. Ook nu worden Joodse mensen belaagd vanwege hun identiteit. In oktober 2015 stelde Youness Ouaali op Facebook voor om “toeristen uit Israël vanaf vandaag in Nederland total loss te slaan”. In de nacht van 9 op 10 november 2015 werden verschillende Joodse winkels in Amsterdam vernield. Volgens een winkeleigenaar waren de vandalen Nederlanders³. De datum is niet toevallig, want in 1938 vond toen in Duitsland de Kristallnacht plaats. Er werden in die nacht meer dan 400 Joodse mensen vermoord, 1000 synagogen in brand gestoken en talloze winkels vernield. Met de jaarwisseling van 2015 werd een orthodox-Joods gezin in Amsterdam thuis belaagd. Nadat er vuurwerk door de brievenbus gegooid was, werden er gaten in de deur geslagen. Ondertussen werd ‘Aufmachen!’ (openmaken) geroepen, net als bij de razzia’s van de nazi’s. Opnieuw moeten Joodse mensen hun levensstijl aanpassen. “Je denkt wel een paar keer na voordat je naar een evenement gaat. Je kijkt om je heen wanneer je naar de synagoge gaat”, vertelt een zoon van rabbijn Evers in de documentaire ‘Het Joodse onbehagen’. De geschiedenis herhaalt zich …

Liefde tegenover haat

Vanuit Gods Woord weten we dat deze haat tegen het Joodse volk helaas alleen maar zal toenemen (Zach. 12:2-3). We kunnen niet veel doen om dat te stoppen. Maar we kunnen er wel iets tegenover stellen: onze liefde voor het Joodse volk en voor Gods Woord. Onze veldwerkers komen regelmatig terug met verhalen van mensen die tot tranen toe geroerd zijn wanneer ze hen daarover vertellen. Laten we bidden dat die liefde Joodse mensen zo nieuwsgierig maakt dat ze de Bijbel willen gaan bestuderen, in plaats van er afstand van te nemen. Het is tenslotte het Woord dat hen vertelt van “grote blijdschap voor heel het volk” omdat “voor hen in de stad van David de Zaligmaker werd geboren” (Luk. 2:11).

Bronnen: TorahMusings.com, First Fruits of Zion, Times of Israel.

1. Tegenwoordig is er voorgescheurd toiletpapier te koop en is het dus eigenlijk een overbodig klusje.
2. http://www.timesofisrael.com/how-hasidim-pointedly-dont-observe-christmas-eve/
3. Documentaire ‘Mijn Jodenbuurt’ van Filemon Wesselink